ایران به عنوان یکی از خشک‌ترین کشورهای جهان، در سال‌های اخیر با بحران شدید کم‌آبی مواجه شده است. مطالعات نشان می‌دهد که بخش کشاورزی با مصرف بیش از ۸۵ درصد منابع آبی کشور، اصلی‌ترین عامل فشار بر ذخایر آبی به شمار می‌رود. با این وجود، چالش اصلی در این حوزه صرفاً میزان مصرف نیست، بلکه تعرفه بسیار پایین آب کشاورزی است که باعث مصرف بی‌رویه، ناکارآمد و غیرمسئولانه آب در این بخش شده است.
بر اساس گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی (1399)، میانگین بازدهی آبیاری در ایران کمتر از ۴۰ درصد است، در حالی که این رقم در بسیاری از کشورها مانند استرالیا و اسپانیا بیش از ۷۰ درصد است. علت اصلی این تفاوت چشمگیر، استفاده گسترده از روش‌های سنتی مانند آبیاری غرقابی و نبود انگیزه اقتصادی برای صرفه‌جویی است. زمانی که هزینه واقعی آب در قبض‌های کشاورزان منعکس نشود، مصرف آن بی‌رویه و اتلاف‌گرایانه خواهد بود.
مطالعات سازمان همکاری و توسعه اقتصادی (OECD) نشان می‌دهد که کشورهایی که تعرفه آب را بر اساس الگوی مصرف، حجم برداشت و بازدهی اقتصادی محصولات تنظیم کرده‌اند، توانسته‌اند به طور قابل توجهی مصرف آب را کاهش داده و در عین حال بهره‌وری کشاورزی را افزایش دهند.
در ایران، اما سیاست‌های یارانه‌ای و تعرفه‌های پایین نه تنها به اصلاح رفتار منجر نشده‌اند، بلکه باعث شده‌اند که بسیاری از کشاورزان محصولات آب‌بر مانند هندوانه، برنج و ذرت را حتی در مناطق خشک و نیمه‌خشک کشت کنند. این در حالی است که بر اساس گزارش وزارت نیرو (1401)، در سال‌های اخیر افت سطح آب‌های زیرزمینی به طور متوسط بیش از یک متر در سال بوده و بسیاری از دشت‌ها در وضعیت بحران ممنوعه قرار دارند.
در چنین شرایطی پیشنهاد می‌شود ابتدا تعرفه‌های آب کشاورزی به تدریج واقعی‌سازی شود. همچنین الگوی تعرفه‌ای پلکانی بر اساس حجم مصرف و نوع محصول اعمال و کشاورزان پرمصرف مشمول مالیات منابع آب گردند.
ذکر این نکته ضروری است که در کنار اصلاح تعرفه، آموزش و حمایت فنی برای بهره‌گیری از فناوری‌های نوین آبیاری مانند تیپ، بارانی و قطره‌ای گسترش یابد.
بنابراین تا زمانی که آب کشاورزی ارزان و تقریباً رایگان باشد، نمی‌توان انتظار داشت کشاورزان بهره‌وری را افزایش دهند یا الگوی کشت خود را تغییر دهند.
از این رو، اصلاح نظام تعرفه‌گذاری آب نه تنها یک تصمیم اقتصادی بلکه یک ضرورت زیست‌محیطی و امنیتی برای آینده کشور است. بدون این اصلاح، چرخه اتلاف آب ادامه یافته و امنیت غذایی و پایداری سرزمین به مخاطره خواهد افتاد.
کارشناس منابع آب
212