آخرین اطلاعات حاکی از آن است که در دهه اخیر سهم مالیات بر درآمد مشاغل از کل درآمدهای مالیاتی حدود شش درصد بوده است، در حالی که مشاغل سهم ۲۰ درصدی از تولید ناخالص داخلی کشور دارند. همچنین مجموع مالیات دریافتی از مشاغل نصف مالیات دریافتی از حقوق کارکنان بخش عمومی و خصوصی است.
طبق ماده ۹۳ قانون مالیات‌های مستقیم، درآمدی که شخص حقیقی از طریق اشتغال به مشاغل یا به عناوین دیگر غیر از موارد مذکور در سایر فصل‌های قانون مذکور در ایران تحصیل کند، پس از کسر معافیت‌های مقرر مشمول مالیات بر درآمد مشاغل است. براساس ماده ۹۴ قانون مذکور، درآمد مشمول مالیات مؤدیان مالیات بر درآمد مشاغل نیز عبارت است از کل فروش کالا و خدمات به اضافه سایر درآمدهای آنان که مشمول مالیات فصول دیگر شناخته نشده پس از کسر هزینه‌ها و استهلاکات مربوط طبق مقررات فصل هزینه های قابل قبول و استهلاکات.
طبق ماده ۱۰۱ قانون مالیات های مستقیم، درآمد سالانه مشمول مالیات مودیان مالیات بر درآمد مشاغل که اظهارنامه مالیاتی خود را طبق مقررات در موعد مقرر تسلیم کرده‌اند تا میزان معافیت موضوع ماده (۸۴) این قانون از پرداخت مالیات معاف و مازاد آن به نرخ‌های مذکور در ماده (۱۳۱) این قانون مشمول مالیات خواهد بود.
جزئیات تبصره ۱۰۰ قانون مالیات‌های مستقیم
مهمترین و پرکاربردترین حکم در حوزه مالیات بر درآمد مشاغل، تبصره ماده ۱۰۰ قانون مالیات های مستقیم است. در این تبصره آمده است: سازمان امور مالیاتی کشور می‌تواند برخی از مشاغل یا گروه‌هایی از آنان را که میزان فروش کالا و خدمات سالانه آنها حداکثر سی برابر معافیت موضوع ماده (۸۴) این قانون باشد، از انجام بخشی از تکالیف از قبیل نگهداری اسناد و مدارک موضوع این قانون و ارائه اظهارنامه مالیاتی معاف کند و مالیات مودیان مذکور را به صورت مقطوع تعیین و وصول کند. در مواردی که مودی کمتر از یک سال مالی به فعالیت اشتغال داشته باشد، مالیات متعلق نسبت به مدت اشتغال محاسبه و وصول می‌شود. حکم این تبصره مانع از رسیدگی به اظهارنامه‌های مالیاتی تسلیم شده در موعد مقرر نخواهد بود.
میزان مالیات مشاغل در ایران چقدر است؟
براساس آمارهای سازمان امور مالیاتی کشور، میزان درآمد ناشی از مالیات مشاغل در سال های اخیر به شرح زیر است:
درآمدهای مالیات مشاغل در سال های ۱۳۹۵ تا ۱۴۰۱ (هزار میلیارد تومان):
| سال | ۱۳۹۸ | ۱۳۹۹ | ۱۴۰۰ | ۱۴۰۱ |
|---|---|---|---|---|
| میزان درآمد مالیاتی |
۱۱.۵ |
۱۲.۴ | ۱۷ |
۲۶.۹ |
در سال ۱۴۰۰، تعداد مودیان مالیاتی مشمول مالیات بر مشاغل که اقدام به تسلیم اظهارنامه یا فرم تبصره ماده ۱۰۰ قانون مالیات‌های مستقیم کرده‌اند، حدود ۲.۹ میلیون نفر بوده است و این رقم در سال ۱۴۰۱ به حدود ۴.۴ میلیون نفر رسیده است. با توجه به ارقام مذکور، سرانه مالیات پرداختی توسط مشاغل در سال ۱۴۰۰، حدود ۵.۸ میلیون تومان و در سال ۱۴۰۱ حدود ۶.۱ میلیون تومان بوده است. بنابراین بخش اعظم مودیان مالیاتی در بخش مالیات مشاغل از مزایای تبصره ماده ۱۰۰ ق. م.م. استفاده می‌کنند یعنی به دنبال این هستند که بدون تسلیم اظهارنامه مالیاتی، مالیات مقطوعی را که در عموم موارد کمتر از مالیات حقه آنها برآورد شده را به صورت مقطوع پرداخت می‌کنند.
در سال ۱۴۰۱ تعداد مودیان مالیاتی که اظهارنامه داده بودند، افزایش حدود ۱۰ درصدی یافت ولی تعداد مودیان استفاده کننده از تبصره ماده ۱۰۰ قانون مالیات‌های مستقیم (یعنی متقاضیان پرداخت مالیات مقطوع) با توجه به همراهی‌های سازمان با مشمولین این تبصره، تقریبا ۱.۸ برابر شد و از حدود ۱.۷ میلیون نفر به حدود ۳.۱ میلیون نفر رسید.
تعداد مودیان، میزان درآمد حاصله و سرانه مالیات پرداختی در بخش اصناف:
| عملکرد سال ۹۸ | تعداد مودی (هزار نفر) | درآمد حاصله (میلیارد تومان) (قطعی) |
|---|---|---|
| اظهارنامه | ۱۱۷۸ | ۱۵۹۸ |
| تبصره ماده ۱۰۰ | ۱۵۹۷ | ۲۳۱۱ |
| مجموع | ۲۷۷۵ | ۳۹۰۹ |
| عملکرد سال ۹۹ | تعداد مودی (هزار نفر) | درآمد حاصله (میلیارد تومان) (ابرازی) |
| اظهارنامه | ۱۱۹۷ | ۱۴۹۶ |
تبصره- به ازای هر ۱۰ درصدافزایش درآمد ابرازی مشمول مالیات اشخاص موضوع این ماده نسبت به درآمد ابرازی مشمول مالیات سال گذشته آنها، یک واحد درصد و حداکثر تا پنج واحد درصد از نرخ‌های مذکور کاسته می‌شود. شرط برخورداری از این تخفیف تسویه بدهی مالیاتی سال قبل و تسلیم اظهارنامه مالیاتی مربوطه در مهلت اعلام شده از سوی سازمان امور مالیاتی است.
| تبصره ماده ۱۰۰ | ۱۷۲۰ | ۲۴۳۱ |
|---|---|---|
| مجموع | ۲۹۱۷ | ۳۹۲۷ |
| عملکرد سال ۱۴۰۰ | تعداد مودی (هزار نفر) | درآمد حاصله (میلیارد تومان) (ابرازی) |
| اظهارنامه | ۱۳۲۵ | ۳۴۰۵ |
| تبصره ماده ۱۰۰ | ۳۱۲۳ | ۸۲۴۶ |
| مجموع | ۴۴۴۸ | ۱۱۶۵۱ |
| عملکرد سال ۹۸ |
سرانه مالیات ابرازی (میلیون تومان) |
سرانه مالیات قطعی (میلیون تومان) |
|---|---|---|
| اظهارنامه | ۱.۴ | |
| تبصره ۱۰۰ | ۱.۴ (قطعی) | ۱.۴ (قطعی) |
| عملکرد سال ۹۹ |
سرانه مالیات ابرازی (میلیون تومان) |
سرانه مالیات قطعی (میلیون تومان) |
| اظهارنامه | ۱.۲ | ۹.۷ |
| تبصره ۱۰۰ | ۱.۴ (قطعی) | ۱.۴ (قطعی) |
| عملکرد سال ۱۴۰۰ | سرانه مالیات ابرازی (میلیون تومان) | سرانه مالیات قطعی (میلیون تومان) |
| اظهارنامه | ۲.۶ | نامشخص |
| تبصره ۱۰۰ | ۲.۶ (قطعی) | ۲.۶ (قطعی) |
بررسی میزان مالیات مشاغل در ایران
در دهه اخیر سهم مالیات بر درآمد مشاغل از کل درآمدهای مالیاتی حدود شش درصد بوده است، در حالی که مشاغل سهم ۲۰ درصدی از تولید ناخالص داخلی کشور دارند. همچنین مجموع مالیات دریافتی از مشاغل نصف مالیات دریافتی از حقوق کارکنان بخش عمومی و خصوصی است.
مقایسه درآمدهای مالیاتی در سال های ۹۸ تا ۱۴۰۱ (هزار میلیارد تومان)
| ۱۳۹۸ | ۱۳۹۹ | ۱۴۰۰ | ۱۴۰۱ | |
|---|---|---|---|---|
| مالیات مشاغل | ۱۱.۵ | ۱۲.۴ | ۱۷ | ۲۶.۹ |
| مالیات حقوق کارکنان بخش عمومی | ۷.۳ | ۱۲.۶ | ۲۰.۲ | ۲۲.۹ |
| مالیات حقوق کارکنان بخش خصوصی | ۸ | ۱۱ | ۱۶.۷ | ۲۹.۴ |
برای عملکرد سال های ۱۳۹۸ و ۱۳۹۹، تعداد مودیان مالیاتی اصناف که از تبصره ماده ۱۰۰ استفاده کرده بودند، حدود ۶۰ درصد کل افراد بودند و این رقم برای عملکرد سال ۱۴۰۰ با توجه به افزایش مودیان مالیاتی و افزایش سقف استفاده از این تبصره (از ۳۰ برابر به ۱۰۰ برابر ) به بیش از ۷۰ درصد رسیده است. سرانه وصول مالیات از اصناف استفاده کننده از تبصره ماده ۱۰۰ برای عملکرد این سال ها، حدود ۱.۴ میلیون تومان بوده و برای عملکرد سال ۱۴۰۰ به حدود ۲.۶ میلیون تومان رسیده است.
سرانه مالیات پرداختی توسط مشاغل در سال ۱۴۰۰ حدود ۵.۸ میلیون تومان و در سال ۱۴۰۱ حدود ۶.۱ میلیون تومان بوده است. این در حالی است که با توجه به تعداد کارمندان دولت (۲.۳ میلیون نفر) و درآمد وصولی مالیات حقوق کارکنان بخش عمومی، سرانه مالیات دریافتی از کارمندان در سال ۱۴۰۰، حدود ۸.۸ میلیون تومان و در سال ۱۴۰۱، حدود ۱۰ میلیون تومان بوده است. به عبارت دیگر، کارمندان دولتی ۱.۵ برابر مشاغل، مالیات پرداخت می‌کنند.
براساس بررسی‌های سازمان امور مالیاتی، بخش اعظم شکاف مالیاتی کشور (مجموع فرار و اجتناب مالیاتی) در بخش مالیات مشاغل است. شکاف مالیاتی کشور در پایان سال ۱۳۹۸، حدود ۹۷ هزار میلیارد تومان تخمین زده شده بود که بیش از نیمی از آن (حدود ۵۰ هزار میلیارد تومان) مربوط به مالیات درآمد مشاغل بوده است. رقم شکاف مالیاتی این بخش در سال ۹۹ به حدود ۵۴ هزار میلیارد تومان رسید. به عبارت دیگر، صرفا حدود ۲۰ درصد از مالیات بالقوه مشاغل، وصول می شود یعنی مشاغل فقط یک پنجم مالیات واقعی خود را می پردازند.
ظرفیت بالقوه و شکاف مالیاتی برآوردی مالیات بر درآمد مشاغل (ارقام به میلیارد ریال و درصد)
| سال | ۱۳۹۲ | ۱۳۹۳ | ۱۳۹۴ | ۱۳۹۵ | ۱۳۹۶ | ۱۳۹۷ | ۱۳۹۸ | ۱۳۹۹ |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| مالیات وصولی | ۲۱.۳۲۴ | ۲۶.۵۵۳ | ۳۱.۹۴۹ | ۳۹.۹۰۳ | ۴۵.۰۴۲ | ۵۹.۱۵۲ | ۱۱۵.۸۶۷ | ۱۲۴.۵۰۰ |
| ظرفیت بالقوه | ۲۷۶.۹۷۰ | ۳۱۸.۰۴۳ | ۳۴۷.۷۱۸ | ۳۰۳.۰۱۰ | ۳۲۴.۵۱۸ | ۴۱۴.۷۴۶ | ۶۱۸.۲۶۶ | ۶۶۵.۹۱۰ |
| شکاف مالیاتی | ۲۵۵.۶۴۶ | ۲۹۱.۴۹۰ | ۳۱۵.۷۶۹ | ۲۶۳.۱۰۷ | ۲۷۹.۴۷۶ | ۳۵۵.۵۹۴ | ۵۰۲.۳۹۹ | ۵۴۱.۴۱۰ |
| نسبت شکاف به ظرفیت | ۰.۹۲ | ۰.۹۲ | ۰.۹۱ | ۰.۸۷ | ۰.۸۶ | ۰.۸۶ | ۰.۸۱ | ۰.۸۱ |
منبع: خزانه‌داری کل کشور و برآوردی تحقیق
حدود ۹۴ درصد مودیان مالیاتی استفاده کننده از تبصره ماده ۱۰۰ بابت عملکرد سال ۱۴۰۰ مالیاتی پرداخت نمی کنند و یا کمتر از ۱۰ میلیون تومان می پردازند. این در حالی است که سرانه مالیات دریافتی از کارمندان در سال ۱۴۰۱، حدود ۱۰ میلیون تومان بوده است.
مودیان مالیاتی استفاده کننده از تبصره ماده ۱۰۰ برای عملکرد سال ۱۴۰۰ به تفکیک
| تعداد (هزار نفر) | مالیات (میلیارد تومان) | سرانه | درصد از کل (تعداد) | |
|---|---|---|---|---|
| معاف | ۱۷۴۴ | ۰ | ۰ | ۵۶.۵ |
| صفر تا ۵ میلیون تومان | ۸۷۴ | ۱۵۹۸ | ۱.۸ |
۲۸.۳ |
| ۵ تا ۱۰ میلیون تومان | ۲۶۶ | ۲۲۹۲ | ۸.۶ | ۸.۶ |
| ۱۰ تا ۲۰ میلیون تومان | ۱۱۸ | ۱۷۱۰ | ۱۴.۵ | ۳.۸ |
| ۲۰ تا ۳۰ میلیون تومان | ۲۵ | ۶۱۰ | ۲۴.۴ | ۰.۸ |
| بالای ۳۰ میلیون تومان | ۳۱ | ۱۹۱۹ | ۶۱.۹ | ۱ |
|---|---|---|---|---|
| مجموع | ۳۱۰۰ | ۸۱۳۲ | ۲.۶ | ۱۰۰ |
نگاهی به سرانه مالیاتی اصناف پردرآمد نشان می دهد که شکاف مالیاتی در این اصناف هم قابل توجه است. به عنوان مثال، سرانه مالیات ابرازی پزشکان در سال ۱۴۰۱ (عملکرد سال ۱۴۰۰) ۲۲.۳ میلیون تومان و این رقم برای دندانپزشکان ۱۶.۴ میلیون تومان بوده است. این رقم برای وکلا و بنگاه های املاک حدود ۲ تا ۳ میلیون تومان بوده است. براساس بررسی‌های سازمان امور مالیاتی، شکاف مالیاتی پزشکان برای عملکرد سال ۱۳۹۵، حدود ۷۲ درصد بوده است.
وضعیت مالیات ابرازی و قطعی صنف پزشکان در سال های ۹۸ تا ۱۴۰۰ (میلیون تومان)
| عملکرد سال |
تعداد مودی (هزار نفر) |
سرانه مالیات ابرازی-اظهارنامه |
سرانه مالیات قطعی-اظهارنامه |
سرانه مالیات قطعی- تبصره ۱۰۰ |
سرانه مالیات قطعی (میانگین) |
|---|---|---|---|---|---|
| ۹۸ | ۳۰ | ۱۱ | ۲۹.۱ | ۱۰.۵ | ۱۹.۸ |
| ۹۹ | ۳۳.۵ | ۱۲.۷ | ۵۳.۸ | ۱۳.۲ | ۲۳.۴ |
| ۱۴۰۰ | ۴۴.۵ | ۲۲.۳ | نامشخص | نامشخص | نامشخص |
وضعیت مالیات ابرازی و قطعی صنف دندانپزشکان در سال های ۹۸ تا ۱۴۰۰ (میلیون تومان)
| عملکرد سال |
تعداد مودی (هزار نفر) |
سرانه مالیات ابرازی-اظهارنامه |
سرانه مالیات قطعی-اظهارنامه |
سرانه مالیات قطعی- تبصره ۱۰۰ |
سرانه مالیات قطعی (میانگین) |
|---|---|---|---|---|---|
| ۹۸ | ۱۵.۷ | ۶.۵ | ۱۹.۵ | ۸.۳ | ۱۳.۹ |
| ۹۹ | ۱۷.۵ | ۷.۷ | ۲۵ | ۱۰.۱ | ۱۷ |
| ۱۴۰۰ | ۲۱.۵ | ۱۶.۴ | نامشخص | نامشخص | نامشخص |
وضعیت مالیات ابرازی و قطعی صنف آهن فروشان در سال های ۹۸ تا ۱۴۰۰ (میلیون‌تومان)
| عملکرد سال |
تعداد مودی (هزار نفر) |
سرانه مالیات ابرازی-اظهارنامه |
سرانه مالیات قطعی-اظهارنامه |
سرانه مالیات قطعی- تبصره ۱۰۰ |
سرانه مالیات قطعی (میانگین) |
|---|---|---|---|---|---|
| ۹۸ | ۱۰.۲ | ۷.۹ | ۱۹.۴ | ۲.۴ | ۱۰.۷ |
| ۹۹ | ۱۱.۷ | ۵.۶ | ۲۰.۹ | ۲.۲ | ۱۲.۲ |
| ۱۴۰۰ | ۱۵.۲ | ۱۲.۳ | نامشخص | نامشخص | نامشخص |
وضعیت مالیات ابرازی و قطعی صنف طلا و جواهر در سال های ۹۸ تا ۱۴۰۰ (میلیون تومان)
| عملکرد سال |
تعداد مودی (هزار نفر) |
سرانه مالیات ابرازی-اظهارنامه |
سرانه مالیات قطعی-اظهارنامه |
سرانه مالیات قطعی- تبصره ۱۰۰ |
سرانه مالیات قطعی (میانگین) |
|---|---|---|---|---|---|
| ۹۸ | ۱۴.۵ | ۳.۴ | ۱۹.۵ | ۴.۳ | ۱۱.۲ |
| ۹۹ | ۱۶.۵ | ۳.۶ | ۱۳.۵ | ۴.۱ | ۸.۸ |
| ۱۴۰۰ | ۲۰.۲ | ۶.۷ | نامشخص | نامشخص | نامشخص |
وضعیت مالیات ابرازی و قطعی صنف وکلا در سال های ۹۸ تا ۱۴۰۰ (میلیون تومان)
| عملکرد سال |
تعداد مودی (هزار نفر) |
سرانه مالیات ابرازی-اظهارنامه |
سرانه مالیات قطعی-اظهارنامه |
سرانه مالیات قطعی- تبصره ۱۰۰ |
سرانه مالیات قطعی (میانگین) |
|---|---|---|---|---|---|
| ۹۸ | ۵۲ | ۱.۲ | ۳.۹ | ۱.۹ | ۲.۸ |
| ۹۹ | ۶۱.۸ | ۱.۱ | ۴.۱ | ۱.۷ | ۲.۹ |
| ۱۴۰۰ | ۶۹.۲ | ۲.۱ | نامشخص | نامشخص | نامشخص |
وضعیت مالیات ابرازی و قطعی صنف بنگاه های املاک در سال های ۹۸ تا ۱۴۰۰ (میلیون تومان)
| عملکرد سال |
تعداد مودی (هزار نفر) |
سرانه مالیات ابرازی-اظهارنامه |
سرانه مالیات قطعی-اظهارنامه |
سرانه مالیات قطعی- تبصره ۱۰۰ |
سرانه مالیات قطعی (میانگین) |
|---|---|---|---|---|---|
| ۹۸ | ۸۷.۷ | ۰.۷ | ۲.۲ | ۱.۲ | ۱.۷ |
| ۹۹ | ۱۱۲ | ۰.۶ | ۲.۱ | ۱ | ۱.۶ |
| ۱۴۰۰ | ۱۴۲ | ۱.۳ | نامشخص | نامشخص | نامشخص |
در سال ۱۴۰۱ چه اتفاقی افتاد؟
اما تا سال ۱۴۰۰، مالیات مشاغل بر اساس چانه‌زنی بین مودی و مامور مالیاتی تعیین می‌شد و سالانه درصدی بر میزان مالیات سال قبل افزوده می‌شد. اما در سال ۱۴۰۱ سازمان امور مالیاتی تصمیم گرفت با توجه به اجرایی شدن مواد ۱۰ و ۱۱ قانون «پایانه‌های فروشگاهی و سامانه مودیان» و همچنین حکم بند «م» تبصره ۱۲ قانون بودجه ۱۴۰۰ اطلاعات فروش حساب فروشنده که در اختیار سازمان قرار گرفته بود را مبنای درآمدزایی مشاغل در نظر بگیرد و به سمت اخذ عادلانه مالیات حرکت کند. این اقدام موجب شد صاحبان مشاغلی که در سال‌های گذشته به مراتب کمتر از میزان قانونی مالیات پرداخت می‌کردند، مالیاتشان ۱۰ تا ۲۰ برابر سال گذشته تعیین شود و به همین دلیل (عادت کردن آنها به عدم پرداخت مالیات قانونی)، شاهد اعتراضات برخی مشاغل در خرداد ۱۴۰۱ بودیم.
برای مدیریت اوضاع و کاهش فشار مالیاتی بر مشاغل، سازمان امور مالیاتی تلاش کرد تا تسهیلات و تخفیف‌هایی درنظر بگیرد. به عنوان مثال، امکان استفاده از تبصره ماده ۱۰۰ قانون مالیات های مستقیم را از ۳۰ برابر معافیت موضوع ماده ۸۴ این قانون به ۱۰۰ برابر این معافیت افزایش داد. همچنین برای مشاغل کوچک و متوسط که در طول سال کمتر از یک میلیارد تومان فروش داشتند، میزان مالیات پرداختی حداکثر ۳ برابر میزان مالیات پرداختی سال گذشته در سقف ۵ میلیون تومان تعیین شد.
۳۵۲۲۰